Pszczyna

Kategoria: Miasto Pszczyna, Równina Pszczyńska


Miasto powiatowe (25400 mieszkańców) w województwie śląskim, położone przy szosie i linii kolejowej Katowice – Bielsko-Biała. Pierwsza wzmianka o mieście Pszczyna w dokumentach pojawia się w 1303 r., lecz tak naprawdę miasto założono znacznie wcześniej. Rządzili tu ks. raciborscy, od 1336 r. opawscy. Ks. Jan II Żelazny w 1407 r. wyodrębnił ze swych włości Pszczynę wraz z okolicznymi ziemiami jako dożywotnią własność swej żony, Heleny Korybutówny. Gdy w 1424 r. Jan II zmarł, Helena stała się suwerenną władczynią na zapisanych jej ziemiach aż do swej śmierci w 1449 r. Lata jej panowania naznaczył najazd husytów, którzy w 1433 r. spustoszyli okolicę i oblegli zamek pszczyński, ale nie zdołali go zdobyć. Po Helenie właścicielem Pszczyny został jej syn Mikołaj a później wdowa po nim – Barbara Rokemberg, córka bogatego kupca krakowskiego. Została ona jednak wygnana z miasta przez swego pasierba, księcia Jana Karniowskiego, który władał następnie Pszczyną w latach 1462-65. Tegoż z kolei w nieznanych okolicznościach pozbawił władzy jego brat Wacław, książę rybnicki. Awanturnicza polityka Wacława doprowadziła do tego, że w Pszczynie obległy go wojska węgierskie króla Macieja Korwina, pozbawiając go w 1474 r. władzy nad miastem i ziemią. Przejściowo właścicielem Pszczyny został stronnik króla Macieja, królewicz czeski Hynek z Podiebradów, który jednak odstąpił ją swojemu bratu Wiktorynowi, księciu ziębickiemu. Ten zaś sprzedał Pszczynę w 1480 r. księciu cieszyńskiemu, Kazimierzowi II. Zasłużył się on przede wszystkim odnowieniem w 1498 r. przywileju miejskiego dla Pszczyny. Był już ostatnim właścicielem miasta i ziemi z rodu piastowskiego – w 1517 r. sprzedał je Aleksemu Thurzonowi, jednemu z najpotężniejszych magnatów węgierskich.
Od tej pory ziemię pszczyńską zwano Pszczyńskim Wolnym Państwem Stanowym. W czasach tych do panów Pszczyny należało aż 50 wsi i 4 miasta: prócz Pszczyny jeszcze Bieruń, Mikołów i Mysłowice. Niedługo potem, w 1525 r., Aleksy odstąpił ziemię pszczyńską swemu bratu Janowi Turzonowi. Ten w 1536 r. sprzedał Mysłowice. Dalszemu rozsprzedawaniu ziemi pszczyńskiej zapobiegło w 1548 r. ustanowienie majoratu przez nowego właściciela Pszczyny – Baltazara Promnitza, biskupa wrocławskiego.
Promnitzowie władali w Pszczynie przez całe dwa wieki. Nie były to łatwe czasy, w XVII w. bowiem ziemia pszczyńska została straszliwie spustoszona w toku działań wojennych i okupacji przez różne armie w dobie wojny trzydziestoletniej. Król pruski Fryderyk II Wielki na mocy pokoju zawartego w 1742 r. zagarnął niemal całą tę dzielnicę wraz z Pszczyną. Wkrótce potem ostatni z rodu Promnitzów, Jan Erdmann, przekazał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi z rodu Anhalt-Köthen, Fryderykowi Erdmannowi.
Kolejni właściciele Pszczyny z rodu Anhaltów władali tutejszymi majątkami do połowy XIX w. – w 1846 r. ostatni z rodu, książę Henryk, oddał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi, księciu Janowi Henrykowi X z potężnego rodu magnackiego Hochbergów. W czasach I wojny światowej Hochbergowie przekazali swój pszczyński pałac na potrzeby cesarskiej kwatery głównej Wilhelma II oraz siedziby sztabu wojsk niemieckich.
Jan Henryk XV Hochberg był zwolennikiem utworzenia niepodległej Republiki Śląskiej. Gdy 16 sierpnia 1919 r. wybuchło I powstanie śląskie, powstańcy zostali zaatakowani przez wojska niemieckie już w miejscu zbiórki (przy tzw. „Trzech Dębach”). W 1921 r. w plebiscycie za Polską głosowało w powiecie pszczyńskim 53 tys. mieszkańców, a za Niemcami – 18 tys. W samym mieście zwyciężyła jednak opcja niemiecka – 2843 głosów przeciwko 910 za Polską. 29 czerwca 1922 r. uroczyście wkroczyły do miasta wojska polskie.
W okolicy Pszczyny toczyły się w 1939 r. walki obronne Kampanii Wrześniowej, tzw. Bitwa pszczyńska – wojska niemieckie przełamały główną linię polskiej obrony na Śląsku. Na przełomie stycznia i lutego 1945 r., o Pszczynę oparła się linia frontu niemiecko-radzieckiego, jednak z wyjątkiem wzajemnych ostrzeliwań na wschodzie miasta, walk o Pszczynę nie było. Rok 1945 zapisał się w historii miasta bardzo tragicznymi literami. Tędy bowiem wiódł przerażający szlak, którym w styczniu 1945 r. hitlerowcy ewakuowali więźniów KL Auschwitz Birkenau. 10 lutego 1945 r. do Pszczyny wkroczyła Armia Czerwona, która zdobyła miasto.
Choć władze komunistyczne chciały uprzemysłowić wszystkie regiony Polski, w Pszczynie nie rozbudowano nadmiernie przemysłu. Powiększono Fabrykę Elektrofiltrów „Elwo”, wybudowano Zakłady Gazów Technicznych. Powstała duża mleczarnia Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej oraz młyn. Ze zmiennym szczęściem dbano o stan zamku pszczyńskiego i parku.
(za Wikipedią)

Warto zobaczyć:

Pałac (zwyczajowo zwany zamkiem) – dawna rezydencja magnacka, powstała w XI lub XII w., od tego czasu wielokrotnie przebudowywana. W średniowieczu własność między innymi książąt opolsko-raciborskich, książąt opawskich i książąt cieszyńskich. W latach 1548–1765 należał do śląskiego rodu Promnitzów, 1765–1847 książąt Anhalt-Köthen-Pless a od 1847 książąt Hochberg von Pless z Książa. W latach 1870–76 dokonali oni przebudowy zamku, na skutek której uzyskał on swój obecny kształt architektoniczny w stylu neobarokowym.
Wraz z zabytkowym parkiem krajobrazowym w stylu angielskim o powierzchni 156 ha tworzy zespół pałacowo-parkowy. W 1946 r. zamieniony na muzeum, obecnie działające pod nazwą Muzeum Zamkowe w Pszczynie. W przeciwieństwie do wielu innych zamków i pałaców na Śląsku, zniszczonych na skutek działań II wojny światowej i bezpośrednio po niej, w Zamku w Pszczynie zachowało się oryginalne wyposażenie i meble, które sprawiają, że jest on obecnie jednym z najcenniejszych zabytków architektury rezydencjonalnej w Polsce.
Więcej o zamku
Brama Wybrańców, zwana również „Wartą” − powstała w 1687 r., najstarsza zachowana do dziś w niezmienionej formie część kompleksu zamkowego w Pszczynie. Usytuowana w południowo-zachodniej części rynku, była głównym wjazdem na teren zamku. Wzniesiona została przez budowniczego Consilio Miliusa na zlecenie ówczesnego właściciela zamku, Baltazara Promnitza, w miejscu dawnej, XV-wiecznej wartowni z mostem zwodzonym przez fosę. Mieściła pomieszczenia dla straży zamkowej. Żołnierze do straży, wybierani przez Promnitzów spośród chłopów z podległych im włości, byli nazywani właśnie „wybrańcami”. Pszczyńscy „wybrańcy” strzegli zamku do 1875 r.
Jest to budynek murowany z cegły, otynkowany, parterowy, z załamanym w kierunku południowym skrzydłem, łączącym go z oficyną i okrągłą wieżą, krytą dachem namiotowym przy narożniku południowo-wschodnim. Dach trójspadowy, kryty dachówką. Elewacja frontowa jest siedmioosiowa. Na osi brama przejazdowa sklepiona kolebkowo-krzyżowo, ujęta kamiennym, boniowanym portalem, zamkniętym półkoliście. Układ wnętrz częściowo jedno-, częściowo dwutraktowy. We wnętrzu izby, przy baszcie sklepienie kolebkowe z lunetkami; w izbie po drugiej stronie sieni, przedzielonej w nowszych czasach, strop belkowany, wsparty na profilowanym sosrębie z rozetami.
Do bramy prowadzi kamienny, łukowy mostek ponad dawną fosą, niegdyś otaczającą cały zamek. Ponad portalem połać krytego dachówką dachu przerywa ozdobny szczyt flankowany pilastrami i płaskimi esownicami, na którym umieszczono kamienne płyty z herbami właścicieli Pszczyny – Baltazara Promnitza i Emilii Agnieszki Saskiej. W szczyt wmurowana kamienna tablica, na której wyryto ukrytą w łacińskim napisie datę budowy bramy (chronostych).

Kościół Wszystkich Świętych. Wzmiankowany w 1326 r. Po groźnym pożarze miasta w 1622 r. świątynię odbudował Jerzy Walentyn Meyer z Ostrawy. Ponowne zniszczenie kościoła ogień spowodował w 1748 r. Odbudowa po pożarze, ukończona w 1754 r., tym razem przebiegała pod kierunkiem Christiana Jahne. Nową świątynię wzniesiono wykorzystując mury starej. Kościół odnawiano w 1791 r., a później jeszcze kilkakrotnie przebudowywano. W 1849 r. nadbudowano wieżę, w latach 1930-31 dobudowano boczną kaplicę od strony południowej i zakrystię od strony północnej. W czasie restauracji w 1957 r. zniszczono dekorację stiukową stropu nawy i prezbiterium, wykonaną w XVIII w. przez pochodzącego z Bielska Antoniego Haila
Kościół orientowany. Murowany, potynkowany. Ma trójboczne zamknięcie prezbiterium, do którego od północy przylegają kaplica z 1692 r. z kryptą oraz zakrystia wzniesiona w 1931 r., od południa nowsza kaplica z emporą. Prostokątną nawę kościelną i prezbiterium przykrywa wspólny sufit z fasetą, a od zachodu przylega do nawy wysoka kwadratowa wieża. W południowo-wschodnim narożniku, między nawą a wieżą, przybudówka mieszcząca schody. We wnętrzu przyciąga wzrok przede wszystkim późnobarokowy, dwupoziomowy, drewniany chór muzyczny z XVIII w., wsparty na sześciu okrągłych słupach. Jego wklęsłowypukłe parapety, wybiegające na ściany boczne nawy, są dekorowane płycinami. Na górnej kondygnacji znajdują się organy, wykonane przez Stanisława Stankiewicza z Zatora, ufundowane przez Józefa ze Zborowa Zborowskiego, właściciela Ćwiklic, zaś sam chór ozdobiono polichromiami z motywami kwiatowymi.
Ciekawym obiektem w kościele jest późnobarokowy, kulisowy ołtarz główny z XVIII w. Jego ozdobą jest obraz olejny z adoracją św. Trójcy przez wszystkich świętych, z 1815 r., pędzla Franciszka Frümla z Fulneku, jak również rzeźby św. Piotra, Pawła, Augustyna, Ambrożego i aniołów w głównej kondygnacji. Dwa ołtarze boczne z przełomu XVIII i XIX w., również o charakterze późnobarokowym, wykonane przez H. Waismana z Frydku. W ołtarzu po lewej umieszczono otaczany czcią, co dzień odsłaniany uroczyście obraz Matki Boskiej Przedziwnej z 1764 r., zamówiony u Jana Adermanna z Żar, któremu za jego wykonanie zapłacono 1 000 talarów. W prawym ołtarzu umieszczony jest barokowy obraz św. Jana Nepomucena. Pięknie prezentuje się też wczesnobarokowa kuta krata z XVII w., zamykająca wejście do północnej kaplicy Matki Boskiej Różańcowej, ufundowanej w 1690 r. przez ks. proboszcza Franciszka Jana Szafrańskiego. W czasie ostatniej renowacji odkryto w niej m.in. polichromie sklepienia. Pod kościołem znajduje się krypta, gdzie złożone zostały doczesne szczątki panów na Pszczynie, pochodzących z rodu Promnitzów.
Rynek otoczony zabytkowymi kamieniczkami.
Kamienica Frykówka w północnej pierzei Rynku (nr 3). Kamienica została zbudowana w czasie odbudowy miasta po pożarze z 1748 r. Murowany, piętrowy budynek, podpiwniczony z mansardą z trójkątnym szczytem, ma pięcioosiową fasadę akcentowaną po bokach pilastrami, a w części środkowej masywnymi półkolumnami na kamiennych cokołach, które podtrzymują wygięte belkowania. Pomiędzy kolumnami znajduje się portal zamknięty półkoliście, a nad nim pozorna balustrada. Półkolumny te przechodzą wyżej, flankując wraz z pilastrami wspomnianą mansardę. We wnętrzu zachowały się oryginalne sklepienia kolebkowo-krzyżowe z lunetami, a także drzwi ze starym zamkiem i okuciami. W kamienicy pierwotnie mieściła się winiarnia „U Frikego”. Obecnie znajduje się w niej stylowa restauracja i bar szybkiej obsługi.
Kościół ewangelicki na rynku. Starania o budowę kościoła ewangelickiego w Pszczynie trwały już od 1709 r. Zbudowany w latach 1744-46 z fundacji Erdmanna Promnitza dla pszczyńskiej gminy ewangelickiej według projektu nadwornego architekta Promnitzów – Christiana Jahne przy udziale cieśli Jerzego Prischa. W 1746 r. konsekrowany. Przy kościele pomieszczono szkołę wraz z mieszkaniem dla nauczyciela. W 1860 r. nadbudowano wieżę, wprowadzając jednocześnie drobne zmiany architektoniczne. W 1896 r. ufundowano nowe organy. W 1905 r. kościół spłonął. Trwającą do 1907 r. odbudową kierował architekt Scheinnert (który zaraz po tym zajął się przebudową zamku Książ). W ten sposób powstał neobarokowy gmach, na pierwszy rzut oka raczej nieprzypominający świątyni.
Fasada kościoła od strony Rynku ma okazały portal z dwiema kolumnami jońskimi, wielkie okna pierwszego piętra oraz zupełnie małe na parterze; flankują ją dwa ryzality narożne, przykryte blaszanymi, miedzianymi hełmami. Dach mansardowy, a po północno-zachodniej stronie wznosi się wieża, którą również przykrywa znacznie okazalszy hełm miedziany. Na zewnętrznej ścianie widać kamienną płytę nagrobną szlachcica Zawadzkiego z Polanki, zmarłego w 1716 r. Od wewnątrz kościół obiegają charakterystyczne dla ewangelickich świątyń drewniane empory z dodatkowymi miejscami siedzącymi dla wiernych; zwraca także uwagę ołtarz z obrazem Wniebowstąpienie Pana Jezusa – dar księżnej Augustyny Anhalt-Köthen. Na loży książęcej, vis a vis ambony, znajduje się herb książęcego rodu Hochberg. Z tyłu, ponad ołtarzem widzimy niewielki chór muzyczny z organami.
Do budynku kościoła ewangelickiego przylega neorenesansowy ratusz . W 1716 r. miasto zdecydowało się na zakup budynku, który miał służyć jako ratusz miejski. Budynek odkupiono od Anny Marii, wdowy po Mateuszu Janiku za 110 złotych reńskich. Budynek został wybudowany prawdopodobnie w 1658 r., taka bowiem data widniała na nieistniejącej już tablicy w gmachu ratusza. Przetrwał pożar miasta z 1679 r. W 1738 r. z fundacji parafii katolickiej w Pszczynie, do kamienicy dodano niedużą wieżę, na której umieszczono zegar. Ratusz bez szwanku przetrwał kolejny pożar miasta z 1748 r. Następna rozbudowa miała miejsce w 1861 r., kiedy to dodano piętro i powiększono znacznie budynek w głąb działki, w stronę szkoły ewangelickiej. Obecny neorenesansowy kształt ratusz zyskał w latach międzywojennych kiedy to w 1931 r. gruntownie go przebudowano. Ostatni remont pomieszczeń ratusza miał miejsce w 1998 r. Zasadniczym zmianom uległ wtedy wystrój sali secesyjnej – nowa kolorystyka, nowoczesne oświetlenie. W czerwcu 1999 r. w sali tej zawieszono herby 12 sołectw, wchodzących w skład gminy Pszczyna. Nad ratuszem powiewa flaga miejska, a codziennie w południe rozbrzmiewa hejnał miejski oparty na miejscowej pieśni ludowej.

Pomnik przed cmentarzem żołnierzy Armii Czerwonej, wzniesiony w 1953 r.
Cmentarz żydowski przy ulicy Katowickiej. Cmentarz zajmuje powierzchnię 0,6 ha, znajduje się na nim około 300 nagrobków. Cmentarz został oficjalnie założony w 1814 r. i z tego okresu pochodzi pierwszy zachowany nagrobek. Wcześniej członkowie gminy żydowskiej w Pszczynie byli chowani na cmentarzu żydowskim w Mikołowie. Ostatni pogrzeb odbył się w 1938 r. Podczas 2. wojny światowej cmentarz cudem nie uległ zniszczeniu. Po zakończeniu wojny na cmentarzu nie odbywały się już pogrzeby, mimo że w mieście mieszkała około dwustu osobowa grupa ocalonych Żydów. W 1959 r. cmentarz został oficjalnie zamknięty dla celów grzebalnych. Na cmentarzu zachowało się około 300 nagrobków, murowane ogrodzenie oraz dom przedpogrzebowy. Pochowany jest na nim David Rau (zm. 14 lutego 1911 r. w Pszczynie, rabin pszczyńskiego kahału w latach 1891-1911) oraz członkowie znanych i szanowanych rodów żydowskich: Schlesingerów, Schindlerów, Simonów, Koeningsfeldów, Richterów, Grünpeterów, Gittermannów i innych. Największy z nagrobków, okazały bazaltowy pomnik z dwiema kolumnami wspierającymi trójkątny szczyt, pochodzi z przełomu XIX i XX w. Należy on do Heinricha i Henriette Simonów.

Dawna synagoga przy ulicy Bramkowej. Synagoga została zbudowana w 1852 r. na miejscu starej, drewnianej synagogi. Podczas 2. wojny światowej, w 1941 r. została przebudowana przez Niemców na nowoczesne wówczas kino. Pierwotne otwory w ścianach zamurowano i wybito nowe, związane z nową funkcją obiektu. Wejście przeniesiono na ścianę wschodnią, a przy dawnym wejściu znajdującym się na ścianie zachodniej wybudowano przybudówki. Od czasu zakończenia wojny nadal pełni funkcje kina, które nosi nazwę „Wenus”. Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta. Pierwotnie we wschodniej części znajdowała się główna sala modlitewna, którą otaczały z trzech stron galerie dla kobiet. Zaadoptowanie synagogi na salę kinową do tego stopnia zatarło jej architekturę, że nie przedstawia obecnie większej wartości oprócz pamiątkowej. Z dawnego wystroju zachowały się jedynie dwie głowice pilastrów na ścianie zachodniej.
Dawne więzienie, obecnie hotel PTTK.
Kapliczka przy ul. Katowickiej – zapewne XVIII-wieczna, usytuowana na wschodnim skraju parku zamkowego. Murowana na rzucie prostokąta, otynkowana, nakryta dachem dwuspadowym krytym dachówką. Ściany opięte pilastrami. Wnętrze, sklepione kolebkowo, zamyka żelazna, późnorenesansowa kuta krata. W ścianie zachodniej arkadowa wnęka z rzeźbioną w drewnie grupą Ukrzyżowania, utrzymaną w stylu ludowego baroku, przemalowaną.
Muzeum Prasy Śląskiej jest instytucją muzealną, w której zgromadzono maszyny drukarskie, urządzenia introligatorskie i dawną prasę. Udostępnia zwiedzającym ekspozycje poświęcone technice drukarskiej. Muzeum znajduje się w Pszczynie przy ul. Piastowskiej 26 w kamienicy z końca XVIII w. Placówka ta została założona w 1985 r. Znajdują się w tu eksponaty obrazujące dawną technikę drukarską, takie jak: maszyny drukarskie, urządzenia introligatorskie oraz linotyp. Można tutaj także zobaczyć: gazety wydawane przez Wojciecha Korfantego, Stanisława Ligonia i Karola Miarkę. Od 19 października 2006 r. Muzeum Prasy Śląskiej znajduje się na trasie Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.
Sąd Rejonowy z 1903 r.
Skansen Zagroda Wsi Pszczyńskiej , grupujący zabytki drewnianej architektury ludowej z regionu pszczyńskiego. Został utworzony w 1975 r. na powierzchni ok. 2 ha na terenie Parku Kolejowego (dziś zwanego Dworcowym). W skład ekspozycji wchodzą: szopa na siano z Frydku (kasa), wiata bramna z Golasowic (dawniej brama kościelna), stodółka z Kobielic, masztalnia z Wisły Wielkiej, spichlerz z Rudołtowic, wozownia z Miedźnej, stodoła z Kryr, pasieka, studnia z Łąki, kapliczka słupowa z Poręby młyn z wiatrakiem z Zebrzydowic, chałupa mieszkalna z Grzawy, kuźnia z Goczałkowic, młyn wodny z Bojszów (obecnie karczma „Stary Młyn”).

Stacja kolejowa z 2. poł. XIX w.

Kamienica Pod Murzynkiem przy ul. Piastowskiej 6. Prawdopodobnie zbudowana na początku XIX w. Piętrowa, o pięcioosiowej elewacji. Kondygnacje rozdzielone profilowanymi gzymsami. Okna objęte opaskami. W prostokątnej wnęce w murze na piętrze rzeźba figuralna, przedstawiająca Murzynka, skąd poszła nazwa kamienicy i mieszczącej się w niej apteki.
Kamienica Pod Okiem Opatrzności – XVIII-wieczna, barokowa przy ul. Ratuszowej 2. Piętrowa, podpiwniczona, z sienią na dłuższej osi budynku. Elewacja frontowa czteroosiowa. Sień i część izb przyziemia sklepione. Portal do sieni zamknięty łukiem spłaszczonym z kluczem, z wydzielonym nadświetlem, zwieńczony jest trójkątnym, wygiętym belkowaniem wspartym na esownicach. W polu pod belkowaniem przedstawienie Oka Opatrzności, skąd poszła nazwa kamienicy. Okna w obramieniach uszatych z kroplami. Drzwi klepkowe z antabami. Dach trójspadowy. Od strony placu kościelnego niewielki dziedziniec okolony murem; w murze brama wjazdowa zamknięta półkoliście.
(za Wikipedią)

Dodaj komentarz