Zabrze

Kategoria: Miasto Zabrze, Wyżyna Katowicka


Miasto na prawach powiatu w województwie śląskim (180 tys. mieszkańców), położone w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, przy autostradzie A4 Wrocław – Kraków, szosie Gliwice – Bytom oraz przy linii kolejowej Wrocław – Katowice – Kraków.
Wzmiankowane w latach 1295–1305 (Sadbre sive Cunczindorf, gdzie Sadbre interpretowane jest jako miejsce za debrami) w Liber fundationis episcopatus Wratislawiensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego). W 1570 r. właścicielem Zabrza został czeski szlachcic Szambor Dluhomil, który po zagarnięciu części ziemi chłopskiej założył alodium z drewnianym dworem. W 1639 r. w okresie wojny trzydziestoletniej w Zabrzu grasowały wojska Ernsta von Mansfelda. W 1642 r. nowym właścicielem został Aleksander Bielski, który na miejscu drewnianego zbudował murowany piętrowy dwór, stajnie, owczarnię, słodownię i gorzelnię. W 1675 r. dobra zabrzańskie nabył kanclerz Księstwa Opolsko-Raciborskiego, baron Jerzy Welczek. Działalność Welczka i jego następców (wśród nich m.in. Bernhard III hrabia von Praschma) przyczyniła się do rozwoju gospodarczego tych terenów. W Zabrzu powstał browar, młyny wodne, tartaki. W 1731 r. przy obecnej ul. Kondratowicza istniała kolonia nazywana Zabrzer Hammer (Kuźnica). W 1743 r. Zabrze weszło w skład powiatu bytomskiego. W 1749 r. właścicielami Zabrza został ród Duninów. W latach 1771–76 właściciel części Zabrza Maciej Wilczek w trakcie kolonizacji fryderycjańskiej utworzył nowe osady wokół Zabrza: Maciejów, Dorota i Małe Zabrze. W pobliżu zabrzańskiego dworu powstała następna kolonia, nazywana początkowo Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa) bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. W 1790 r. Salomon Isaac z Brabancji na pograniczu dzielnic Zaborze i Pawłów odkrył łatwe w eksploatacji złoża węgla kamiennego o grubości 1 m. W 1796 r. uruchomiono pierwszą kopalnię Królowa Luiza. W latach 1819–30 zbudowano Kronprinzstrasse, łączącą Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku od Poremby do Maciejowa dała ona początek dzisiejszej ul. Wolności. W 1845 r. otwarto linię kolejową z Opola do Świętochłowic przez Gliwice i Zabrze. Równocześnie powstał dworzec kolejowy, wybudowany w polach Małego Zabrza, obecnie nieistniejący. W 1851 r. zbudowano hutę Donnersmarcka, w 1856 r. otwarto pierwszy szpital. W 1873 r. utworzono powiat zabrski. W 1895 r. przekazano do użytku tramwaj parowy, w 1897 r. uruchomiono elektrownię. W 1905 r. połączono gminy: Stare Zabrze, Małe Zabrze i Dorota w jedną gminę Zabrze, liczącą 54 228 mieszkańców. W lutym 1915 r. zmieniono nazwę gminy Zabrze na Hindenburg, na cześć feldmarszałka Paula von Hindenburga, dowódcy w zwycięskiej bitwie pod Tannenbergiem. W 1919 r. miały miejsce walki I powstania śląskiego, rok później do miasta przybyli żołnierze francuscy. W czasie plebiscytu 1921 r. 21 233 głosów pada za Niemcami, a 14 837 za Polską, od 2 do 4 maja uczestnicy III powstania śląskiego opanowali prawie całe miasto, opuścili śródmieście na prośbę wojsk francuskich, Zabrze pozostało w Niemczech. W 1922 r. miało miejsce nadanie praw miejskich, w 1927 r. z większej części powiatu zabrskiego utworzono powiat miejski. W czasie 2. wojny światowej hitlerowcy utworzyli w Zabrzu filię obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu oraz obozy dla jeńców wojennych. 24 stycznia 1945 r. do miasta wkroczyła Armia Czerwona. W 1951 r. do miasta włączono miejscowości Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnica, Kończyce, Makoszowy i Pawłów, w 1954 r. osiedle Helenka. W 1967 r. wizytę w Zabrzu złożył gen. Charles de Gaulle. W 2005 r. doprowadzono autostradę A4, w 2011 r. oddano dwa odcinki Drogowej Trasy Średnicowej.
(za Wikipedią)

Warto zobaczyć:

Kościół ewangelicki z 1874 r.
Kościół św. Andrzeja Apostoła. Wzniesiony w latach 1865–68 wg projektu budowniczego Assmanna (konsekrowany 6 maja 1868 r.) w stylu neoromańskim. W latach 1895-96 powiększony o nawę boczną. Odnawiany w 1948 r. i latach 1964-65. Obiekt na planie prostokąta, jednonawowy z kaplicą. Przekryty dachem dwuspadowym. Absyda zamknięta półkoliście. Na osi fasady wieża z dzwonnicą i zegarem nakryta wysokim hełmem. Naroża bryły kościoła akcentowane sterczynami. Elewacje z piaskowca, dekorowane detalami kamieniarskimi.

Kościół św. Anny wzniesiony w latach 1897-1900 (konsekrowany 10 października 1900 r.). Zaprojektowany w stylu neoromańskim z elementami neogotyku przez radcę budowlanego Blaua z Bytomia oraz architekta Stahla. W 1945 r. uszkodzony. Kościół na planie krzyża łacińskiego, halowy, trójnawowy z transeptem, kryty dachem dwuspadowym. Na osi fasady wieża z dzwonnicą (dzwony Anna, Leon, Jerzy, Henryk) i zegarem. Elewacje z cegły klinkierowej dekorowane ornamentami ceglanymi i detalami kamieniarskimi. Charakterystyczne dla architektury kościoła są duże, zamknięte półkoliście okna z witrażami przedstawiającymi postaci świętych, a także empory naw bocznych i ramion transeptu. We wnętrzu oryginalne wyposażenie m.in. z ołtarzem św. Anny, kazalnicą, marmurowymi balaskami oraz 49-głosowe organy z 1900 r. firmy Schlag & Söhne ze Świdnicy.
Założenie urbanistyczne przy kościele św. Anny dopełnia budynek probostwa oraz domu parafialnego, a także aleja z bramą, obsadzona m.in. klonami i lipami.
Kościół św. Józefa z lat 1930-31. Kościół stanowi jeden z ciekawszych przykładów architektury modernistycznej na Górnym Śląsku. Autorem projektu jest Dominikus Böhm z Kolonii. Obiekty sakralne Böhma posiadają niepowtarzalny klimat, na który składają się w jednakowym stopniu warstwy materialna jak i niematerialna. Ta pierwsza to surowy monumentalizm, rzetelna konstrukcja oraz szczerość w zastosowaniu materiałów. Druga to umiejętność wpływania na emocje odbiorcy, szeroko stosowana symbolika oraz twórcza gra światłem. Architekt wielokrotnie w swojej twórczości stosuje cytaty z historii co znajduje odzwierciedlenie w projekcie kościoła: symbolika światła jako emanacji Boga, symbolika liczb świętych (katedry średniowiecza) (7, 12, 33, 40), plac wejściowy do kościoła „paradisus” – podobne place znajdowały się przed starochrześcijańskimi bazylikami, fasada – rzymskie bramy (brama do nieba) lub akwedukt – woda życia, przejście od „profanum” do „sacrum” – święta brama (porta sacra) – obmycie – oczyszczenie z grzechów, metafora drogi życia – wydłużona nawa kościoła, której towarzyszy 7 okien witraży z siedmioma sakramentami w witrażach, chrzcielnica u podstawy wieży u wejścia do świątyni – motyw oczyszczenia u progu „świętej drogi” na drodze chrześcijanina do zbawienia, nieba – (symbolicznie wieża i spiralne schody). Dominikus Böhm uważał, że architekt powinien projektować obiekt całościowo; począwszy od bryły, formy przestrzeni, aż po wyposażenie i detal (Böhm był również twórcą wnętrz, mebli, witraży, mens ołtarzowych). W dużych oknach po stronie zachodniej znaleźć się miały osadzone w ciemnej gamie barwnej witraże, a okna wschodnie miały dawać jedynie skromne światło. Najjaśniejsze oszklenie miało towarzyszyć strefie ołtarza – najważniejszemu miejscu świątyni, uniesionemu wysoko nad posadzkę nawy, rozświetlonemu i akcentującemu jedynie istotę wiary – krzyż. Witraż „Najświętszy Sakrament” który możemy do dziś podziwiać, zaprojektowany został w 1942 r., pozostałe witraże w zachodnich oknach przedstawiać miały kolejne sakramenty. W 1957 r. umieszczono w prezbiterium witraż „Świętej Rodziny”.
Cmentarz ewangelicki przy ul. Okrzei.
Cmentarz żydowski przy ul. Cmentarnej. Kirkut został założony w 1872 r. Powodem jego założenia było powstanie gminy żydowskiej w Zabrzu oraz utrudnienia w grzebaniu zmarłych, gdyż najbliższe kirkuty znajdowały się wówczas w Bytomiu i Gliwicach. Działka na cmentarz została podarowana gminie żydowskiej przez księcia Guido Henckela Donnersmarcka. Większością spraw związanych z uroczystościami pogrzebowymi zajmowało się Święte Bractwo „Chewra Kadisza”. Wyjątkowość tego kirkutu wynika z zestawienia w jednym miejscu skromnych macew z monumentalnymi grobowcami rodzinnymi, które należy uznać za symbol częściowej asymilacji społeczności żydowskiej z pruską. Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 2,2 ha. Pogrzeby odbywały się tutaj od 1872 r. do 1954 r. W 14 kwaterach pochowany zostało ponad 678 osób. Najstarszymi nagrobkami stanowią nagrobki Moritza Adlera oraz Johanny Friedmann, obaj zmarłych w 1872 r. Na cmentarzu zachowało się około 500 nagrobków. W przeszłości cmentarz został pozbawiony opieki, co przyśpieszyło jego dewastację, a wiele marmurowych i granitowych nagrobków zostało skradzionych. Opiekę nad cmentarzem sprawuje od 1989 r. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Zabrzu. Ciekawostką może być to, że na terenie cmentarza rośnie 266 drzew 13 gatunków.
Cmentarz Jeńców Radzieckich. 34 mogiły zbiorowe znajdują się w lesie komunalnym na terenie os. Janek. Na bramie widnieje napis „Cmentarz Jeńców Radzieckich”, zaś napis na obelisku głosi: „Tu spoczywają w bezimiennych mogiłach jeńcy radzieccy zamęczeni przez hitlerowców w czasie II wojny światowej na terenie KWK Makoszowy. Cześć ich pamięci”. Cmentarz powstał w latach 1945-48 z inicjatywy dyrekcji i załogi KWK Makoszowy.

Modernistyczny Hotel Admiralspalast z lat 1924-28. Po 2. wojnie światowej hotel nazywał się Prezydent, następnie Przodownik i Monopol. Obecnie (2012) trwa remont mający na celu ponowne otwarcie.
Dom Muzyki i Tańca, otwarty w 1959 r.
Dyrekcja huty Donnersmarckhutte zbudowana w 1907 r. wg projektu berlińskiego architekta Arnolda Hartmanna. Budynek ma symetryczną elewację z neobarokowym portalem i dach zwieńczony wieżą w formie gloriety z zegarem. Po 2. wojnie światowej budynek mieścił dyrekcję Huty Zabrze. W 2008 r. budynek dyrekcji przejęły za długi władze Zabrza, po remoncie ma tu się mieścić siedziba władz miejskich.
Kolonia patronacka Huty Zabrze w dzielnicy Małe Zabrze, wzniesiona w latach 1903–22.
Pomnik Bohaterstwa Poległych w Bitwie o Monte Cassino Żołnierzy 2 Korpusu Wojska Polskiego we Włoszech przy Alejach Monte Cassino. Napis na pomniku głosi: „Swoim synom poległym pod Monte Cassino w walce o wolną i niepodległą Polskę 1944-1989 Społeczeństwo Ziemi Śląskiej” (poniżej: 59 nazwisk żołnierzy II Korpusu Wojska Polskiego we Włoszech), „Arcybiskupowi Józefowi Gawlinie 1892-1964 wielkiemu synowi Kościoła i Śląska, Biskupowi Polowemu Wojsk Polskich, opiekunowi emigracji w 45. rocznicę zakończenia II wojny światowej – Rodacy”. Akt erekcyjny podpisano 18.05.1989 r. Fundatorem pomnika był Społeczny Komitet Budowy, inicjatorem – prof. dr hab. Witold Żdanowicz, zaś projektantem – Zygmunt Brachmański.
Pomnik Wincentego Pstrowskiego na skwerze przy ul. 3 Maja. „Wincentemu Pstrowskiemu bohaterowi górniczego trudu w 30-lecie socjalistycznego współzawodnictwa pracy społeczeństwo województwa katowickiego. Zabrze 1977 r.”. Odsłonięcia pomnika w 1978 r. dokonał ówczesny I sekretarz KW PZPR w Katowicach Zdzisław Grudzień. Autorem pomnika jest prof. M. Konieczny, zaś fundatorem ówczesna KM PZPR.
Rzeźba „Spotkanie z własnym ja” Heinza Toboli przy ul. Wolności. Rzeźba ma przypominać o tym, że Zabrze było przez pewien czas miastem pogranicza, wielu jego mieszkańców opuściło je, wracając spotyka się ze swą przeszłością. Twórca rzeźby, Heinz Tobola, urodził się w Zabrzu, opuścił je wraz z rodziną przed końcem II wojny światowej, dziś mieszka w Akwizgranie, ufundowali ją zabrzanie mieszkający w Nadrenii-Westfalii.

Muzeum Górnictwa Węglowego, placówka muzealna utworzona w 1981 r. w Zabrzu. Posiada bogate zbiory związane z historią górnictwa oraz techniką i kulturą górniczą. Siedzibą muzeum jest zabytkowy budynek dawnego starostwa powiatowego, wzniesiony w 1874 r. przez mistrza murarskiego Mateusza Kreissa, z reprezentacyjną salą witrażową. W 1906 r. dobudowano skrzydło północne wg projektu berlińskiego architekta Arnolda Hartmanna. Styl i wystrój budynku wpisują się w nurt eklektyzmu, rozpowszechnionego pod koniec XIX w. W Sali Witrażowej odbywały się dawniej posiedzenia Sejmiku Powiatowego. W październiku 1930 r. otwarto w tym budynku Kupiecką Szkołę Zawodową. W 1993 r. siedzibę muzeum wpisano do rejestru zabytków.
Budynek Poczty Głównej przy pl. Dworcowym 1, wzniesiony w latach 1909–11 w stylu neogotyckim.
Gmach Sądu Rejonowego (oraz więzienie) przy ul. 3 Maja 21, wzniesiony w 2. połowie XIX w. i rozbudowany w 1907 r., wyremontowany w 2008 r.
„Stalowy dom” przy ul. Cmentarnej, wzniesiony w 1927 r. w nowatorskiej technologii prefabrykatów stalowych.
Siedziba Straży Miejskiej. Dawne przedszkole ufundowane w 1908 r. przez Donnersmarckhutte wg projektu Arnolda Hartmanna.
Budynek Straży Pożarnej, dawna zakładowa straż pożarna Donnersmarckhutte, zbudowana wg projektu Arnolda Hartmanna. Budynek mieścił mieszkania sześciu urzędników huty. W 1927 r. straż zakładową przekształcono w miejską. W styczniu 1945 r. załogi dwóch wozów strażackich próbujących ugasić pożar hotelu Haus Metropol na placu Dworcowym zostały zatrzymane, a następnie rozstrzelane na terenie Zandki przez Sowietów. Od 17 kwietnia 1945 r. siedziba Państwowej Straży Pożarnej.
Zespół zabudowy Szpitala Klinicznego Śląskiej Akademii Medycznej z 2. połowy XIX w. oraz lat 1900–05 z charakterystyczną wieżą ciśnień z 1904 r. wg projektu Arnolda Hartmanna w stylu secesyjnym z elementami neobaroku, w górnych partiach mur pruski i półkoliste wykusze.
Teatr Nowy im. Gustawa Morcinka, utworzony w 1959 r. Siedzibą teatru jest zabytkowy budynek dawnego kasyna Huty Donnersmarcka, wzniesiony w 1901 r.

Wieża ciśnień przy ul. Zamoyskiego 2 z 1909 r., o wysokości 46 m, wniesiona w stylu ekspresjonistycznym wg projektu Augusta Kinda i Friedricha Loose. Zawiera 135 metalowych schodów.

Ulica Wolności (dawniej Kronprinzenstrasse) − główna ulica miasta, biegnąca od granicy zachodniej miasta z Gliwicami do wschodniej z Rudą Śląską. Jedna z najdłuższych ulic w Polsce. Ulica stanowiąca główną arterię rozwijającego się miasta na początku XX w. Przy ulicy Wolności mieściło się (lub mieści do tej pory) kilka najważniejszych zakładów przemysłowych, między innymi Kopalnia Zabrze (Kopalnia Królowa Luiza), Browar Zabrze, Huta Redena (obecnie zakłady Powen SA). Przy ulicy Wolności znajdują się także trzy kościoły. Na całej długości wzdłuż ulicy biegnie linia tramwajowa, z torowiskiem w jezdni lub poza nim. W centrum ulica wyłączona z ruchu kołowego stanowi reprezentacyjny deptak miejski, połączony z placem Wolności. Zabudowa ulicy Wolności jest zróżnicowana. Najbardziej zwarta w części śródmiejskiej, z kamienicami z przełomu XIX i XX w.

Kamienica Pod Orłem z 1912 r. przy ul. Dworcowej 9.
(za Wikipedią)

Dodaj komentarz